اگرچه اقتصاد محتوایی و درآمدزایی از تولید محتوا بر بستر پلتفرمها سال‌هاست که در تمام دنیا رواج دارد، اما در ایران همچنان مغفول مانده است. تولیدکنندگان حرفه‌ای محتوا و ناشران در کشور ما اغلب یا ناچار به مهاجرت می‌شوند یا به سادگی در پلتفرم‌های خارجی پرکاربر و البته فیلترشده مانند یوتیوب و اینستاگرام فعالیت کنند. این در حالی است که تولیدکنندگان محتوا در ایران علاوه بر فیلتر با سد تحریم‌ها هم مواجه هستند که باعث می‌شود نتوانند از تمام پتانسیل‌های موجود در این زمینه بهره ببرند.
مرکز ملی فضای مجازی اما به تازگی به موضوع اقتصاد محتوا ورود کرده و در قدم اول اقدام به تصویب «سند سیاست‌ها و الزامات تعرفه‌گذاری ترافیک شبکه و تسهیم درآمد محتوا» کرده است که بر اساس آن تولیدکنندگان محتوا می‌توانند از درآمد حجم ترافیک مصرفی برای بازدید از محتوا، سهم داشته باشند. اما همچنان ابهامات زیادی در این زمینه وجود دارد؛ بسیاری از کارشناسان معتقدند حتی اگر کاربرانی که بیشترشان به اجبار در پیام‌رسان‌ها و پلتفرم‌های بومی حضور دارند، به راستی فعال باشند، این فعالیت اغلب برای انجام تکالیف درسی یا وظایف کاری است که به‌خاطر الزامات دولت، در پلتفرم‌های بومی صورت می‌گیرد. بنابراین کنش اجتماعی و ارتباطات اجتماعی کاربران هنوز هم در شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی صورت می‌گیرد و محتوای تولیدشده در پلتفرم‌های بومی بازدید زیادی نخواهد داشت که منجر به کسب درآمد شود.
ابهام درباره ترافیک مصرفی پیام‌رسان‌های بومی
با اینکه دبیر شورای عالی فضای مجازی نحوه شراکت مردم در درآمد حاصل از فروش ترافیک تولیدات محتوایی را اعلام کرد؛ اما برای بسیاری از تولیدکنندگان محتوا حالا پرسش‌های زیادی درباره چند و چون این سند و درآمدزایی از این طریق وجود دارد که هنوز به پاسخ نرسیده‌اند.
در نود و هشتمین جلسه شورای‌عالی فضای مجازی که سه‌شنبه ۳بهمن ماه جاری برگزار شد، سند سیاست‌ها و الزامات تعرفه‌گذاری ترافیک شبکه و سهیم شدن درآمد محتوا که پیش از این در جلسات کارشناسی متعدد و با حضور اعضای حقیقی، حقوقی و خبرگان این حوزه در بخش خصوصی مورد بررسی قرار گرفته بود، به بحث گذاشته شد و نهایتا به تصویب اعضای شورای‌عالی فضای مجازی رسید. در این جلسه اعلام شد که به موجب این سند تولیدکنندگان محتوا از قبیل کاربران فعال در سکوها و شبکه‌های اجتماعی، تولیدکنندگان محتواهای تخصصی و حرفه‌ای و همچنین رسانه‌های اجتماعی کوچک و محلی در درآمد حاصل از فروش ترافیک سهیم خواهند شد.
محمد امین آقامیری، دبیر شورای عالی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی، در این جلسه با اشاره به مصوبه شورای عالی فضای مجازی با عنوان «سند سیاست‌ها و الزامات تعرفه‌گذاری ترافیک شبکه و تسهیم درآمد محتوا» گفت: اختصاص سهم و ایجاد درآمد از تولید محتوا برای مردم از دغدغه‌های ریاست محترم جمهور بوده که با حمایت اعضای حقیقی و حقوقی شورای عالی فضای مجازی در قالب طرحی دو فوریتی در صحن این شورا مطرح و نهایتا به تصویب اعضا رسید که تشریفات ابلاغ آن طی خواهد شد.»
آقامیری تاکید کرد: «ارتقای حوزه اقتصادی تولید محتوا تاکنون برای ارائه‌دهندگان شبکه آورده مالی داشت که با تصویب این سند، مردم نیز در آن سهیم شده و در واقع تولیدکنندگان محتوا شریک درآمد حاصل از بازدیدشان در فضای مجازی خواهند بود. به‌طور مثال فردی که استاد دانشگاه یا آشپز است، با بارگذاری محتوای خودش، در میزان درآمد حاصل از ترافیک مصرفی که سایر کاربران با بازدید از آن محتوا صرف می‌کنند، شریک خواهد شد.»
با این همه اما باید دید که اساسا حجم ترافیک مورد بحث چقدر است و اینجاست که عدم شفافیت درباره حجم ترافیک مصرفی و تعداد کاربران فعال در پیام‌رسان‌های بومی کشور باعث می‌شود تصویر درستی از موضوع وجود نداشته باشد. با این حال کارشناسان معتقدند حجم ترافیک مصرفی به حدی نیست که به درآمدزایی قابل توجه منجر شود. علی کیایی‌فر، کارشناس فناوری اطلاعات در این زمینه به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «در ایران اما دیتای شفافی در این زمینه نداریم که هر یک از پیام‌رسان‌های بومی چه میزان ترافیکی مصرف می‌کنند و دقیقا چه تعداد کاربر در این پیام‌رسان‌ها حضور فعال دارند. در سطح کلان نیز مانیتورینگ ترافیک پیام‌رسان‌های بومی امکان‌پذیر نیست؛ چراکه دسترسی به ISPها قطع شده است تا اختلال اینترنت مشخص نشود. تا زمانی که این شفافیت وجود نداشته باشد، نمی‌توان درباره تعداد کاربران فعال و ترافیک مصرفی پیام‌رسان‌های بومی اظهارنظر کرد.»
محمد کشوری، کارشناس فضای مجازی نیز در این باره به «دنیای اقتصاد» گفت: «این گفته‌ها که کاربران از ترافیک مصرفی سهمی دریافت کنند، برای تولید محتوا منطقی نیست. چگونه می‌توان تخمین زد که کاربر چه میزان ترافیک تولید کرده است تا برای آن پولی پرداخت شود؟»
او افزود: «یوتیوب از محل تبلیغات یا میزان بازدید محتوای ویدئویی به یوتیوبرها پولی پرداخت می‌کند؛ اما میزان حجم ترافیک مصرفی برای بازدید محتوای هر کاربر را نمی‌توان تخمین زد. پس باید این مصوبه منتشر و همه چیز کاملا شفاف شود.»
درآمد در گرو بازدید بالا و حضور فعال
با اینکه درآمدزایی از محتوا در پلتفرمها و پیام‌رسان‌های بومی رابطه مستقیمی با حضور فعال کاربران در آنها دارد، اما کارشناسان معتقدند که بازدید از محتوای منتشرشده در این پلتفرمها اساسا به حدی نیست که منجر به کسب درآمد برای تولیدکننده محتوا شود.
کیایی‌فر با اشاره به اینکه کسب درآمد از تولید محتوا در پیام‌رسان‌های بومی قطعا در حضور فعال کاربران در این پیام‌رسان‌ها تاثیر دارد، گفت: «کاربرانی که در شبکه‌های اجتماعی بومی فعالیت می‌کنند، محدود هستند. بازدید از تولید محتوای انجام‌شده در این پلتفرمها بسیار کمتر از شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی است؛ بنابراین میزان بازدید از محتوای تولیدشده در آنها به حدی نیست که بتوان از آن درآمدزایی کرد.»
با این حال اخیرا سازمان فناوری اطلاعات آماری منتشر کرد مبنی بر اینکه بیش از ۱۰۰میلیون کاربر فعال در پیام‌رسان‌های بومی حضور دارند؛ اما بسیاری از کارشناسان معتقدند نمی‌توان به این آمارها اتکا کرد. مهدی مظفری، مدیرکل پایش ممیزی و نظارت سازمان فناوری اطلاعات ایران، در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر درخصوص وضعیت کاربران پیام‌رسان‌های بومی در کشور گفت: «در حال حاضر پیام‌رسان‌های روبیکا، ایتا، بله، گپ، آی‌گپ و سروش پلاس ماهانه در مجموع بیش از ۱۰۷میلیون کاربر فعال ماهانه دارند. به ترتیب پیام‌رسان‌های روبیکا با ۴۴میلیون و ایتا با حدود ۳۰میلیون، بیشترین تعداد کاربران را به خود اختصاص داده‌اند. پیام‌رسان ایتا با تجربه رشد ۸برابری طی ۱۸ماه گذشته و پس از آن پیام‌رسان روبیکا با تجربه رشد ۳برابری طی همان بازه زمانی، بیشترین رشد را از منظر کاربران فعال ماهانه به خود اختصاص داده‌اند.»
کیایی‌فر اما معتقد است که بسیاری از کاربران ناچارند برای انجام تکالیف درسی، ارتباط با اساتید، ارتباطات کاری و انجام وظایف کاری در پیام‌رسان‌های بومی حضور داشته باشند و این در تعریف کاربر فعال نمی‌گنجد. او در ادامه گفت: «تعریف کاربر فعال این است که هفته‌ای یک یا دو بار در پیام‌رسان مربوطه حضور فعال داشته باشند. نکته اینجاست که فعالیت‌های اجتماعی کاربران ایرانی در پلتفرم‌های خارجی انجام می‌شود و کنش اجتماعی‌شان در پیام‌رسان‌های بومی نیست. حتی اگر همین تعداد کاربر نیز در پیام‌رسان‌های بومی حضور فعال داشته باشند، به اجبار و صرفا برای کاربردهای خاصی است.»
اما یک کارشناس اقتصاد محتوایی دیگر این آمار منتشرشده را تایید می‌کند و معتقد است که این آمارها درست هستند؛ چون وزارت ارتباطات از طریق فایروال خود آمار دقیقی منتشر می‌کند.
ناشران درآمد کسب می‌کنند، نه کاربران عادی
در ادامه این بحث مطرح می‌شود که اساسا کدام دسته از کاربران می‌توانند از تولید محتوا درآمدزایی کنند. در این رابطه یک کارشناس اقتصاد محتوایی معتقد است در پلتفرم‌های بومی، تنها ناشران درآمدزایی خواهند داشت و نه کاربران عادی. ناشر تعریف حرفه‌ای و هویتی حقوقی دارد و تولید محتوا باید به صورت رفتار و محتوای حرفه‌ای صورت بگیرد. او به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: «در حقیقت تولید محتوای عادی قرار نیست درآمدزایی داشته باشد. باید کسب‌وکار شخص تولید محتوا باشد، مانند تولید محتوا در آپارات. اگر این اتفاق رخ دهد و سند آن به درستی تدوین شود، ناشران حرفه‌ای تولید محتوا رقم قابل توجهی می‌توانند دریافت کنند.»
در همین راستا، برخی پلتفرم‌های بومی مثل روبیکا طرح درآمدزایی از طریق تولید محتوا را برای مدیران کانال‌ها تدوین کرده‌اند که البته اجرای آن مدتی طول می‌کشد. احسان تکلو، قائم‌مقام روبیکا در رابطه با درآمدزایی از این پلتفرم به «دنیای اقتصاد» گفت: «برای مدیران کانال‌های عمومی طرح کسب درآمد از طریق تولید محتوا داریم. سیاست ما این است که اصالت‌سنجی دو مرحله‌ای ایجاد کنند. از سوی دیگر، ما اطلاعات هویتی و مالی فرد مانند کارت ملی، شماره حساب بانکی و غیره را دریافت می‌کنیم. طرح کسب درآمد از طریق تولید محتوا در این پلتفرم هیچ شرط اولیه‌ای ندارد و هم برای پیام‌رسان و هم روبینو اجرا می‌شود.»
تکلو در ادامه گفت: «باید بحث پرداخت مالی و مسائل خاصی همچون پول‌شویی نیز مد نظر قرار بگیرد. بقیه پیام‌رسان‌ها نیز چنین امکانی را دارند. ایتا نیز طرحی مشابه را برای کسب درآمد از طریق تولید محتوا برای کاربرانش ایجاد کرده است.»
اقبال پایین پلتفرم‌های بومی در آینه آمار
با تمام اینها آمارها حاکی از آن است که کاربران همچنان تمایل بیشتری به استفاده از شبکه‌های اجتماعی خارجی دارند تا شبکه‌های اجتماعی بومی. تازه‌ترین نظرسنجی ایسپا نشان می‌دهد که در دی ماه امسال ۴۶.۵درصد مردم از «اینستاگرام»، ۳۵.۳درصد از «واتس‌اپ» و ۳۴.۶درصد آنها از «تلگرام» استفاده می‌کنند. این آمار نشان می‌دهد که فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی در انتخاب مردم تاثیر چندانی نداشته است و به‌عنوان نمونه، بیشترین کسانی که از پیام‌رسان داخلی ایتا استفاده می‌کنند، صرفا دانشجویان و دانش‌آموزان هستند.
بر اساس نتایج این نظرسنجی، از میان پیام‌رسان‌های داخلی ۲۵.۲درصد افراد از «ایتا»، ۲۴.۱درصد از «روبیکا» و ۸.۷درصد هم از «بله» استفاده می‌کنند. میزان استفاده از سایر پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی کمتر از ۷درصد بوده است. میزان استفاده مردم از پیام‌رسان‌ها و رسانه‌های اجتماعی خارجی از قبیل اینستاگرام، واتس‌اپ و تلگرام هم در دو سال اخیر با نوساناتی همراه بوده است؛ به‌طوری‌که استفاده از پیام‌رسان واتس‌اپ از ۷۱.۱درصد در خرداد۱۴۰۱ به ۳۵.۳درصد در دی‌ماه۱۴۰۲ کاهش یافته است. اما از اسفند۱۴۰۱ تاکنون، میزان استفاده از رسانه‌های اجتماعی داخلی مثل روبیکا و ایتا تغییر قابل‌توجهی نداشته است.
علی کیایی‌فر در این‌باره به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «مدتی بعد از فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی، حجم ترافیک مصرفی این شبکه‌های اجتماعی کاهش یافت؛ اما کاربران به سرعت راه دور زدن فیلترینگ را یافتند و به راحتی از سد فیلترینگ عبور کرده و برای ارتباطات اجتماعی از این پلتفرمها استفاده می‌کنند. آمار مرکز ایسپا نیز بیانگر حضور فعال بیشتر کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی حتی بعد از فیلترینگ است. با توجه به حضور اندک مردم در پیام‌رسان‌های بومی، نه محتوای چندانی در این پیام‌رسان‌ها تولید می‌شود و نه بازدید چندانی خواهد داشت.»
شبکه‌های اجتماعی؛ پیشران اقتصاد محتوا در دنیا
در تمام دنیا تولیدکنندگان محتوای پر بازدید درآمد بالایی کسب می‌کنند و هر پلتفرم سبک خاصی برای کسب درآمد کاربرانشان دارند. به گزارش فوربس، درآمد کاربران از اپلیکیشن‌های غیربازی در سال۲۰۲۳ نسبت به سال پیش از آن ۱۱درصد رشد کرد و به ۶۴میلیارد دلار رسید. در واقع اپلیکیشن‌های شبکه اجتماعی و اقتصاد تولیدکنندگان محتوا، این رشد را هدایت کردند و تیکتاک به پیشتازی آنها کمک کرد. به‌عنوان مثال، در سال گذشته میلادی تیکتاک، به نقطه عطف جدید بیش از ۱۰میلیارد دلار درآمد در طول عمرش رسید و اولین اپلیکیشن غیربازی بود که به این نقطه رسید. شرکت اطلاعات اپلیکیشن data.ai پیش‌بینی می‌کند که در سال جاری میلادی درآمدزایی از کاربران در اپلیکیشن‌های اجتماعی ۱۵۰درصد رشد می‌کند و به ۱.۳میلیارد دلار خواهد رسید.
در ۱۰بازار برتر شبکه‌های اجتماعی، در سال گذشته میلادی میانگین ساعات روزانه صرف‌شده در تلفن همراه برای هر کاربر نسبت به سال۲۰۲۲، رشد ۶درصدی داشت و به بیش از ۵ساعت رسید. اپلیکیشن‌هایی مانند یوتیوب، واتس‌اپ، فیس‌بوک، تیکتاک، کروم، اینستاگرام، نتفلیکس و اپلیکیشن‌های دیگر، به افزایش زمان صرف‌شده کمک کردند. بر اساس گزارش وب‌سایت تک کرانچ، اپلیکیشن برتر از نظر تعداد نصب و هزینه در سرتاسر جهان، تیکتاک بود؛ اما فیس‌بوک از نظر زمان صرف‌شده در رتبه اول باقی ماند.
همچنین براساس گزارش منتشرشده توسط شرکت تیکتاک در سال۲۰۲۰، تعداد شرکت‌هایی که تبلیغاتشان روی این پلتفرم ارائه می‌شود، تا ۵۰۰درصد افزایش پیدا کرده بود. بر اساس آمار ارائه‌شده توسط وال‌‌استریت ژورنال، درآمد شرکت خصوصی بایت‌‌دنس – شرکت مادر تیکتاک- در سال مالی سال۲۰۲۰ بیش از ۱۰۰درصد افزایش پیدا کرده و سود آن با رشد ۹۳درصدی به بیش از ۱۹ میلیارد دلار رسیده بود.
یک کارشناس فناوری اطلاعات در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» با تاکید بر اینکه کسب درآمد از تولید محتوا امری بدیهی و جهانی است، گفت: «اما در ایران نه حجم ترافیک مصرفی مشخص است و نه به آمارهای دولتی اعلام شده می‌توان اتکا کرد.» علی کیایی‌فر هم با اشاره به اینکه درآمدزایی از محتوا برای کاربران و پلتفرمها یک رابطه مستقیم است، در این رابطه گفت: «در تمام دنیا افرادی که تولید محتوا می‌کنند، درآمدی از این کار کسب می‌کنند و این امری بدیهی است.به همین دلیل یوتیوب به یوتیوبرها مبالغی پرداخت می‌کند تا تعداد بازدیدکنندگانش افزایش یابد.» با این اوصاف می‌توان گفت که طرح درآمدزایی برای پلتفرم‌های بومی اگر به درستی ریل‌گذاری و انجام شود، علاوه بر افزایش تعداد کاربران فعال، به افزایش ترافیک مصرفی و در نهایت درآمدزایی منجر خواهد شد. اما اقتصاد محتوا وابستگی زیادی به محبوبیت و فعالیت موثر در پلتفرمها دارد که بستر و زیرساخت آن به حساب می‌آیند؛ موضوعی که درباره پلتفرم‌های داخلی به دلایل مختلف همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
منبع: ايتنا