رقیّه خاتون یا فاطمه بنت الحسین، معروف به فاطمه صغری، آخرین دختر امام حسین (علیهالسلام) که حضرت بسیار به وی مهر می ورزید و وی نیز به پدر، علاقه فراوانی داشت.
به گزارش مشرق، رقیّه خاتون یا فاطمه بنت الحسین، معروف به فاطمه صغری، آخرین دختر امام حسین (علیهالسلام) به نقلی از مادری به نام ام اسحاق بنت طلحة بن عبدالله تیمیه بود که پیشتر همسر امام حسن(علیهالسلام) بوده و پس از شهادت ایشان، به عقد امام حسین (علیه السلام) درآمده است. هدف از این پژوهش، رسیدن به نتیجه ای روشن درباره زندگی و ذکر نام و ابعاد زندگی حضرت رقیه علیها السلام در منابع تاریخی است.
نام اصلی حضرت رقیه علیها السلام در منابع تاریخی
درباره نام آن حضرت، دو دسته منابع تاریخی وجود دارد:
۱. دسته ای از منابع که به ذکر نام و سرگذشت ایشان نپرداخته اند عبارتند از: مقتل ابومخنف، نوشته لوط بن یحیی بن سعید؛ واقعه کربلا، نوشته علی نظری منفرد؛ سوگنامه لهوف، سید بن طاووس؛ امام حسین علیه السلام شهید فرهنگ پیشرو انسانیت، نوشته محمدتقی جعفری تبریزی؛ جایگاه اهل بیت در جهان آفرینش، نوشته علی اکبر بابا زاده و اسرار خاندان آل محمد، نوشته سلیم بن قیس هلالی.
۲. دسته ای دیگر که به سرگذشت ایشان به طور مختصر پرداخته اند. مطالب آن ها از قرار ذیل است:
الف) در برخی کتب تاریخی، برای امام حسین علیه السلام شش فرزند ذکر شده است و ترتیب این اسامی بدین قرار است: علی بن الحسین الاکبر، علی بن الحسین الاصغر، جعفر، عبدالله، سکینه، فاطمه.
شیخ مفید در الارشاد و ابن شهر آشوب در مناقب آورده اند: و کان الحسین علیه السلام ستة اولاد: علی ابن الحسین الاکبر قتل مع ابیه بالطف…؛ (مفید، ۱۴۱۳: ۲/۱۳۵؛ ابن شهر آشوب، بی تا: ۴/۱۲۳) و همانا برای حسین علیه السلام شش فرزند بود: علی بن الحسین اکبر که به همراه پدر در کربلا کشته شد….
ب) در دسته ای دیگر از منابع، تعداد فرزندان امام حسین علیه السلام را نُه تن ذکر کرده اند که درباره ذکر ترتیب این اسامی اختلاف است:
۱. دسته ای نُه تن را این چنین نام برده اند: علی اکبر، علی اوسط، علی اصغر، محمد، عبدالله، جعفر، زینب، سکینه و فاطمه (اربلی،۱۴۲۷: ۲/۲۵).
۲. دسته ای دیگر از منابع نیز نُه فرزند را به این صورت نام برده اند: علی اکبر شهید، علی اوسط، علی اصغر، محمد، عبدالله، جعفر، سکینه، فاطمه، زینب (ابن شهر آشوب، ۱۳۷۶: ۷۷).
ج) دسته ای دیگر از منابع ده نفر را به این ترتیب نام برده اند: علی اکبر، علی اصغر، عبدالله، جعفر، ابراهیم، محمد، فاطمه، سکینه، زینب، ام کلثوم. نیز می گویند: «از فرزندانش جز زین العابدین علیه السلام، فاطمه، سکینه و رقیه باقی نماندند» (ابن فندق، ۱۳۸۵: ۱/۳۴۹-۳۵۰).
د) به جز این اسامی، فرزندان دیگری در برخی نقل های نادر، به امام حسین علیه السلام منسوب اند، از قبیل: عمرو (ابن حیون، ۱۴۰۹: ۵/۴۴۸؛ دینوری، ۱۳۶۸: ۲۵۹-۲۶۱)، ابوبکر (1) (ابن مهنا، ۱۳۷۹: ۲۶۶)؛ زید و حمزه (ابن شهر آشوب،۱۳۷۶: ۴/ ۱۱۳). آیت الله ری شهری در این باره می نویسد: احتمال تصحیف یا اشتباه با فرزندان امام حسن علیه السلام و نیز تعدد نام برخی فرزندان، بسیار است. (محمدی ری شهری، ۱۳۹۱: ۱/ ۱۴۹)
پس از تحقیق و بررسی به نظر می رسد نام اصلی حضرت، فاطمه بوده باشد؛ چون از یک سو امام حسین علیه السلام به نام های پدر و مادر خویش یعنی علی و فاطمه بسیار علاقه مند بود و همه فرزندان پسر خود را علی (علی اکبر، علی اوسط، علی اصغر) و همه دختران خود را فاطمه نامید. از سوی دیگر، نام رقیه در منابع تاریخی بسیار به ندرت به چشم می خورد. از این رو نام دختر خردسال امام حسین علیه السلام فاطمه بوده و مادرش ام اسحاق دختر طلحة بن عبدالله تیمیه است؛ همچنان که اربلی می نویسد:
… و فاطمة بنت الحسین و امها ام اسحاق بنت طلحة بن عبدالله تیمیه. (اربلی، ۱۴۲۷: ۲/۲۵۰)
شیخ عباس قمی می گوید: … و فاطمه دختر حسین و مادرش ام اسحاق دختر طلحةبن عبدالله تیمیه. (قمی، ۱۳۷۹: ۱/۴۶۲)
شیخ مفید در الارشاد درباره مادر ایشان نوشته است که پیش تر همسر امام حسن مجتبی علیه السلام بود و پس از شهادت ایشان و به وصیت امام حسن علیه السلام به عقد امام حسین علیه السلام درآمد (مفید، ۱۴۱۳: ۲/۱۳۸).
ولادت حضرت
درباره سال و محل ولادت آن حضرت در منابع تاریخی چیزی به ثبت نرسیده است، مگر در یک مورد که ولادت ایشان را بین سال پنجاه و هفت و پنجاه و هشت هجری در مدینه ذکر کرده اند (ربانی خلخالی، ۱۳۷۹: ۲۱۹).
سن حضرت
درباره سن حضرت نیز در منابع تاریخی اختلاف است:
۱. برخی ایشان را سه ساله معرفی کرده اند (طریحی، بی تا: ۱۳۶؛ شاه عبدالعظیمی، ۱۴۱۱: ۱۷۹) و سال ولادت ایشان را سال پنجاه و هشت دانسته اند.
۲. برخی ایشان را چهار ساله دانسته اند (طبری، ۱۴۲۶: ۲/ ۱۷۹) و بر این باورند که آن حضرت در سال پنجاه و هفت به دنیا آمده است.
پس از عماد الدین طبری در کتاب کامل بهایی، ملاحسین واعظ کاشفی در روضةالشهدا – که نسبت به کامل بهایی کتابی ضعیف تر است – مطالب طبری را با تفصیلی بیشتر مطرح می کند؛ اما همچنان نامی از کودک نمی برد و او را چهار ساله ذکر کرده و محل وفاتش را کوشک (کاخ) یزید می داند (واعظ کاشفی سبزواری، ۱۳۷۲: ۸۷؛ محمدی ری شهری، ۱۳۹۱: ۱/۱۴۹).
با توجه به آن که منابع ذکر شده در مورد دوم قدیمی ترند و کامل بهایی مربوط به قرن هشتم و روضة الشهدا مربوط به قرن دهم هجری هستند، نتیجه می گیریم که حضرت در زمان وفات، چهار ساله بوده است.
ذکر نام رقیه در منابع تاریخی
درباره ذکر نام رقیه در منابع تاریخی چهار مورد وجود دارد:
۱. در قرن دوم شخصی به نام سیف بن عمیره نخعی از اصحاب برجسته امام صادق و امام کاظم علیهما السلام قصیده زیبایی سروده است که در آن قصیده به طور صریح نام رقیه آمده است:
و سکینة عنها السکینة فارقت
لما ابتدیت…..
و رقیة رق الحسود لضعفها
و غدا لیعذرها الذی لم یعذر…(2)
۲. صاحب کتاب انوار المجالس در بحث خرابه شام می گوید: تذکرت غرباء خرابةالشام، او لم یکن اهل البیت الذین هم خیر الانام غرباء فی خرابه الشام؟ او لم تکن سکینه و رقیه طفلتی الحسین علیه السلام؟ (ارجستانی،۱۳۷۴: ۱۶۰) از غریبان خرابه شام به خاطرم رسید. مگر اهل بیت خیر الانام، در خرابه شام غریب نبودند؟یا سکینه و رقیه، طفل حسین نبودند؟
۳. در کتاب الایقاد با صراحت نام کودک، رقیه و سن او سه ساله آمده است: کان للحسین علیه السلام بنت صغیرة یحبها و تحبه، و قیل: کانت تسمی رقیه، و کان عمرها ثلاث سنین، و کانت مع الاسری فی الشام. (طبرسی، ۱۴۲۶: ۲/۱۷۹)
۴. در کتاب شعشعة الحسینی چنین می خوانیم: منقول است که طفلی از حضرت امام حسین علیه السلام در خرابه شام، از دیدن سر پدر بزرگوارش از دنیا رفت، و لیکن در نام او اختلاف است که زبیده یا رقیه یا زینب یا سکینه بوده باشد. (یزدی خراسانی، بی تا: ۲/۱۷۱) در ریاض الاحزان آمده است که نام آن دختر فاطمه بوده است (قزوینی، ۱۳۰۵: ۳۰۶).
بیشتر منابع نام رقیه به نقل از کامل بهایی آورده اند؛ ولی بر اساس تحقیق نگارنده، در کتاب مذکور، نام رقیه وجود ندارد. متن کامل بهایی چنین ا ست: در حاویه آمد که زنان خاندان نبوت در حالت اسیری، حال مردان که در کربلا شهید شده بودند، بر پسران و دختران ایشان پوشیده می داشتند و هر کودکی را وعده ها می دادند که پدر تو به فلان سفر رفته، بازمی آید. تا ایشان را به خانۀ یزید آوردند. دخترکی بود چهار ساله. شبی از خواب بیدار شد و گفت: پدر من حسین کجاست؟ این ساعت او را به خواب دیدم سخت پریشان. زنان و کودکان جمله در گریه افتادند و فغان از ایشان برخاست. یزید خفته بود؛ از خواب بیدار شد و حال تفحص کرد. خبر دادند که حال چنین است. آن لعین در حال گفت که بروند و سر پدر او را بیاوردند و در کنار او نهند. ملاعین سر بیاورند و در کنار آن دختر چهار ساله نهادند. پرسید: این چیست؟ ملاعین گفت: سر پدر توست. آن دختر بترسید و فریاد بر آورد و رنجور شد و در آن چند روز، جان به حق تسلیم کرد. (طبری، ۱۴۲۶: ۲/۱۷۹)
همچنین برخی منابع از ذکر نام رقیه در لهوف سید بن طاووس خبر داده اند، ولی تحقیقات نگارنده نشان می دهد این نام در متن عربی این کتاب نیست و تنها در ترجمه فارسی محمد طاهر دزفولی آمده است.
وفات حضرت
درباره وفات آن حضرت، همه منابع اتفاق نظر دارند و سال وفات ایشان را ماه صفر سال ۶۱ هجری نوشته اند؛ اما این که در کدام روز از ماه صفر، محل اختلاف است:
۱. دسته ای از منابع، روز وفات آن حضرت را پنجم صفر ذکر کرده اند (نیشابوری، ۱۳۸۹: ۳۴).
۲. دسته ای دیگر، ده صفردانسته اند (ربانی خلخالی، ۱۳۷۷: ۲۱۹).
اما در منابع تاریخی معتبر، درباره تاریخ دقیق وفات آن حضرت به زمانی مشخص اشاره نشده است. بنابراین می توان گفت وفات ایشان در ماه صفر سال ۶۱ق رخ داده، ولی درباره این که در کدام روز از ماه صفر، به سبب غیر معتبر بودن هر دو دیدگاه، تاریخ دقیقی در دست نیست.
محل وفات حضرت
درباره محل وفات آن حضرت دو دیدگاه وجود دارد:
۱. برخی منابع، آن را خرابه شام ذکر کرده اند:
… منقول است که طفلی از حضرت امام حسین علیه السلام در خرابه شام، از دیدن سر پدر بزرگوارش از دنیا رفت. (یزدی خراسانی، بی تا: ۲/۱۷۱؛ ارجستانی، ۱۳۷۴: ۱۶۱)
۲. دسته ای دیگر از منابع، محل وفات ایشان را خانه یزید بیان کرده اند: روایت شده که وقتی آل الله و آل رسول او در شهر شام بر یزید واردشدند، وی خانه ای را به آنها اختصاص داد و آنها در آن، به سوگواری پرداختند. (طریحی، بی تا: ۱۳۶؛ طبری، ۱۴۲۶: ۲/۱۷۹)
چگونگی وفات حضرت
درباره چگونگی وفات نیز دو دیدگاه وجود دارد:
۱. بلافاصله با دیدن سر بریدۀ پدر جان داد:
سری دید در آن طبق نهاده، آن سر را بر داشت و نیک در آن نگریست. سر پدر خود را بشناخت. آهی از سینه بر کشید و روی در روی پدر مالید و لب خود بر لب وی نهاد و فی الحال، جان شیرین بداد. (طریحی، بی تا: ۱۳۶؛ واعظ کاشفی سبزواری، ۱۳۸۲: ۳۸۹)
۲. چند روز پس از دیدن سر بریدۀ پدر از دنیا رفت (طبری، ۱۴۲۶: ۲/۱۷۹). منابع ذکر شده در هر دو دیدگاه مربوط به قرن ششم و هشتم هجری هستند؛ ولی از آن جا که منبع ذکر شده در دیدگاه دوم قدیمی ترند، باید پذیرفت که حضرت رقیه چند روز پس از دیدن سر بریدۀ پدر وفات کرده است. بنابراین وفات آن حضرت، در ماه صفر سال ۶۱ هجری، در خانه یزید و چند روز پس از دیدن سر بریدۀ پدربزرگوارش بوده است.
مدفن حضرت
نویسنده کتاب اعیان الشیعه درباره مدفن ایشان می نویسد: رقیة بنت الحسین علیه السلام ینسب الیها قبر و مشهد مزور بمحلة العمارة من دمشق، الله اعلم؛ (امین، ۱۴۰۳: ۷/ ۳۴)
رقیه دختر حسین علیه السلام قبری به او منسوب است و مشهدی که در محلة العماره دمشق زیارتگاه است. خدا به درستی آن آگاه تر است. نخستین سند در بارۀ قبر کنونی حضرت رقیه، به قرن دهم هجری بازمی گردد و مر بوط به کتاب تسلیةالمجالس است که در این باره به صراحت، نام رقیه را نیاورده است:
در شهر دمشق شام، در بخش شرقی مسجد اعظم شهر، خرابه ای را دیدم که در گذشته، مسجد بوده و بر سنگ نوشتۀ در آن، نام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و خاندانش و امامان دوازده گانه، نوشته شده بود و پس از آن، چنین نوشته بود: «این قبرخانم ملکه، دختر حسین بن امیرالمؤمنین علیه السلام است. (حائری کرکی،۱۳۸۳: ۲/ ۹۳)
منابع تاریخی که درباره مدفن آن حضرت مطالبی آورده اند، به ترتیب عبارتند از:
۱. کتاب نور الابصار مربوط به قرن سیزدهم که در این باره نوشته است:
… برخی شامی ها به من خبر دادند که برای خانم رقیه، دختر امام علی _ کرّم الله وجهه _ در دمشق شام، آرامگاهی هست که زمانی به دیوارهای قبرش آسیب وارد شد. (شبلنجی، ۱۳۰۸: ۱۹۵)
۲. کتاب فارسی منتخب التواریخ، مربوط نیمه اول قرن چهاردهم، مزار ذکر شده در مورد اول را متعلق به رقیه بنت الحسین علیه السلام معرفی می کند (خراسانی، بی تا: ۳۸۸). بنابراین مدفن آن حضرت در شهر دمشق شام قرار دارد.
نتیجه گیری
این اثر پس از بررسی در منابع تاریخی به این نتیجه رسیده است که حضرت رقیه علیها السلام فرزند امام حسین علیه السلام امام سوم شیعیان، نامش فاطمه، مادرش ام اسحاق دختر طلحة بن عبدالله تیمیه بوده است. آن حضرت در سال ۵۷ به دنیا آمده و در واقعه عاشورا سه یا چهار سال داشته است.
درباره نام رقیه در منابع تاریخی معتبر، ذکر این نام به چندین دهه پس از واقعه عاشورا برمی گردد. نام رقیه در منابع تاریخی در چهار مورد ذکر شده است.
تاریخ وفات آن حضرت، ماه صفر سال ۶۱ هجری قمری است. اما درباره روز آن، دو دیدگاه مطرح بوده که به دلیل غیرمعتبر بودن هر دو دیدگاه، تاریخ دقیقی از این روز در دست نیست.
درباره محل وفات ایشان، خرابه شام یا خانه یزید مورد قبول است و وفات آن حضرت چند روز بعد از دیدن سر بریده پدر اتفاق افتاده است. همه منابع تاریخی درباره مدفن حضرت اتفاق نظر دارند و آن را واقع در شهر دمشق شام می دانند.
منابع
– طریحی، ص۱۳۶؛ شاه عبدالعظیمی، ص۱۷۹.
– عماد الدین طبری، ۲/ ۱۷۹.
– ابن حیون، نعمان بن محمد (۱۴۰۹ق) شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، قم، جامعه مدرسین.
– ابن زید بیهقی (ابن فندق) (۱۳۸۵ش) لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.
– ابن شهر آشوب، محمد بن علی (۱۳۷۶ق) المناقب، نجف، المکتبة الحیدریة.
– ابن طاووس، علی (۱۳۸۵) اللهوف علی قتلی الطفوف، قم، انتشارات مؤمنین.
– ابن مهنا، احمد بن محمد (۱۳۷۹ش) التذکرة فی الانساب المطهرة، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی.
– ابن شهر آشوب، محمد بن علی (بی تا) المناقب آل ابی طالب، بیروت، انتشارات دارالاضواء.
– ابومخنف، لوط بن یحیی بن سعید (۱۳۶۷ش) مقتل ابی مخنف(وقعة الطف)، بی جا، مؤسسه نشر اسلامی.
– اربلی، علی بن ابی الفتح (۱۳۲۷ق) کشف الغمة فی معرفة الائمه، نجف، المکتبة الحیدریه.
– ارجستانی، محمد حسین (۱۳۷۴ش) انوار المجالس، تهران، اسلامیه.
– امین، سید محسن (۱۳۸۹ش) تقویم شیعه، تهران، انتشارات دلیل ما.
– (۱۴۰۳ق) اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
– بابازاده، علی اکبر (۱۳۸۸ش) جایگاه اهل بیت: در جهان آفرینش، قم، بی نا.
– بدوانی، عبدالقادر (۱۳۸۰ش) منتخب التواریخ، بی جا، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
– جعفری تبریزی، محمد تقی (۱۳۸۰ش) امام حسین۷ شهید فرهنگ پیشرو انسانیت، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
– حائری، محمد مهدی (۱۳۸۳ش) معانی السبطین: فی احوال الحسن و الحسین۷، تهران، صبح صادق.
– حیدری قاسمی، محمد (۱۳۷۸ش) کتاب شناسی عاشورا، تهران، انتشارات اطلاعات.
– خراسانی، ملا هاشم (بی تا) منتخب التواریخ، تهران، انتشارات علمی اسلامیه.
– دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود (۱۳۶۸ش) الأخبار الطوال، تحقیق: عبدالمنعم عامر، قم، انتشارات رضی.
– ربانی خلخالی، علی (۱۳۷۷ش) ستاره درخشان شام، قم، مکتب الحسین۷.
– شاه عبدالعظیمی، محمد علی بن محمد (۱۴۱۱ق) الایقاد فی وفیات النبی و الزهراء و الائمة اجمعین، قم، منشورات فیروز آبادی.
– شبلنجی (مؤمن) (۱۳۰۸ش) نور الابصار، قم، الشریف الرضی.
– طبری، حسن بن علی (۱۴۲۶ق) کامل بهایی، ترجمه: محمد شعاع فاخر، قم، مکتبة الحیدریه.
– طریحی، فخرالدین (بی تا) المنتخب، بیروت، بی نا.
– قزوینی، محمدحسن (۱۳۰۵ش) ریاض الاحزان و حدائق الاشجان، تهران، بی نا.
– قمی، عباس (۱۳۳۸ش) منتهی الامال، چاپ افست اسلامیه.
– (۱۳۷۹ش) ترجمه نفس المهموم، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران.
– محمدی ری شهری، محمد و همکاران (۱۳۹۱ش) شهادت نامه امام حسین۷، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر.
– مفید، محمد بن محمد بن نعمان (۱۴۱۳ق) الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، انتشارات کنگره شیخ مفید.
– نظری منفرد، علی (۱۳۸۷ش) واقعه کربلا، قم، انتشارات جلوه کمال.
– نیشابوری، عبدالحسین (۱۳۸۹ش) تقویم شیعه، قم، انتشارات دلیل ما.
– واعظ کاشفی سبزواری، حسین (۱۳۸۲ش) روضةالشهداء، قم، نوید اسلام.
– یزدی خراسانی، محمد جواد (بی تا) شعشعة الحسینی، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی.
پی نوشت ها
1) در سرالسةالعلویة (ص۳۰) آمده است که وی در کودکی و پیش از شهادت پدر از دنیا رفته است
2) آرامش از سکینه جدا شد؛ چون او از امام خود جدا گردید. حضرت رقیه کسی بود که حسودان برای ضعف و ناتوانیاش دل سوزاندند. این عده فردای قیامت مجبورند عذر خواهی کنند، هر چند هیچ عذری برای آنها وجود ندارد. حضرت ام کلثوم نیز هر لحظه صورت اشکآلودش را با پارچهای پاک میکند. من هیچگاه امکلثوم و سکینه و رقیه را فراموش نمیکنم که برای امام حسین با آه و ناله و حسرت گریه میکردند. ای سادات و مولای من! سیف بن عمیره بندۀ غلام حیدر قنبر است. (بدوانی، ۱۳۸۰: ۱/ ۳۸۸)
منبع: مشرق نيوز